اجزای تشکیل دهنده ی ساز سه تار

سه‌تار یک ساز زهی-زخمه ای (زهی-مضرابی) به شمار می رود، به این معنا که مکانیزم تولید صوت موسیقیایی در این ساز بر مبنای ارتعاش سیم‌ها عمل می‌کند و همچنین نوازنده می‌بایست برای نواختن آن، به این سیم‌ها زخمه بزند. در مورد سه‌تار، این زخمه‌ها (مضراب‌ها) بوسیله انگشت اشاره دست راست (ناخن) زده می‌شوند، البته در شرایطی که نوازنده امکان بلند کردن ناخن انگشت سبابه را ندارد و یا ناخن شکننده دارد، می‌تواند از مضراب‌های ساختگی (مضراب شاخ یا مضراب فلزی) استفاده کند.

شکل کلی ساز از یک کاسه به اصطلاح گلابی شکل که به دسته (محل قرارگیری پرده‌ها) متصل است تشکیل می‌شود. کاسه سه‌تار بی‌شباهت به کاسه سازهای دوتار و تنبور نیست، اما از آنها کوچک‌تر است. مانند بیشتر سازهای اصیل ایرانی، بخش عمده ساز سه‌تار از چوب ساخته می‌شود. چوب‌های رایج مورد استفاده در ساخت سه‌تار، چوب گردو و توت هستند که بخاطر استحکام و هم‌چنین اثر مثبت در تشدید صوت و بالا بردن کیفیت صدای ساز از آنها استفاده می‌شود. کاسه و صفحه (سطح روی کاسه) را معمولاً از چوب توت، و دسته را معمولاً از چوب گردو می‌سازند. صفحه، تخته نازک چوبی است که روی کاسه سه‌تار قرار می‌گیرد و دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدای تشدید یافته است. خوش‌صدا بودن سه‌تار تا حد زیادی به کیفیت صفحه بستگی دارد.

در قسمت زیرین کاسه، سیم‌گیر قرار می‌گیرد که وظیفه نگه داشتن سیم‌ها در پایین ساز را دارد، آن را پیش‌تر از جنس استخوان، اما امروزه معمولا از جنس چوب می‌سازند.

بر روی صفحه و در فاصله سه انگشتی از انتهای کاسه، قطعه ای متحرک از جنس چوب قرار می‌گیرد که به آن خرک می‌گویند. این قطعه ظریف در انتقال صدای سیم‌ها به صفحه نقش اصلی را دارد. ارتفاع خرک از یک سانتی‌متر هم کمتر است و سطح رویی آن دارای شیارهای کم‌عمقی است که سیم‌ها از داخل آنها می‌گذرند و به سمت بالای ساز می‌روند.

دسته ساز سه‌تار، محل پرده‌بندی و هم‌چنین اتصال سیم‌ها به گوشی‌‌ها است. پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس روده حیوانات، الیاف پلیمری یا ابریشم هستند که عمود بر دسته ساز بر آن بسته می‌شوند تا فواصل موسیقیایی را تقسیم نموده و نظم ببخشند. سه‌تار ۲۶ پرده دارد که در تعامل با سیم‌های آن، محدوده صوتی حدود سه اکتاوی را بوجود می‌آورند. پرده ها بر روی دسته سه‌تار قابل جابجایی هستند. در حدفاصل قسمت اصلی دسته و پنجه ساز (سردسته)، شیطانک قرار گرفته است که از جنس استخوان یا پلاستیک است و کاربرد آن، تقسیم‌بندی و هدایت سیم‌ها پیش از اتصال به گوشی‌ها است. در بالاترین قسمت ساز نیز، گوشی‌ها قرار دارند که ابزار کوک کردن سه‌تار هستند. سیم‌ها که در پایین ساز به سیم‌گیر بسته شده‌اند، در بالای ساز به گوشی‌ها بسته می‌شوند و با چرخاندن هر گوشی، کوک سیم متصل به آن تغییر می‌کند.

سیم‌های سه‌تار که به آنها “وتر” نیز می‌گویند، از جنس فولاد و برنج و دارای ضخامت‌های معین هستند. همانگونه که پیش‌تر گفته شد سه‌تار در گذشته سه سیم و امروزه چهار سیم دارد که ترتیب قرارگیری آنها از پایین به بالا است. نام سیم‌ها به ترتیب به شرح زیر است:

سیم یکم “حاد” از جنس فولاد و با قطر تقریبی ۱۸-۲۰ میکرون

سیم دوم “زیر” از جنس برنج و با قطر تقریبی ۱۸-۲۰ میکرون

سیم سوم “مشتاق (زنگ)” از جنس فولاد و با قطر تقریبی ۱۸-۲۰ میکرون

سیم چهارم “بم” از جنس برنج و با قطر تقریبی ۲۵-۳۵ میکرون

نوازندگان تأثیرگذار

بزرگان بسیاری با سبک و سیاق منحصربفرد خود در نوازندگی سه‌تار، باعث اعتلای این ساز اصیل ایرانی در عرصه ملی و بین‌المللی شده‌اند، که از برجسته‌ترین این نوازندگان می‌توان به شرح زیر نام برد:

نوازندگان پیشین که در طی دوره های مختلف، سه‌تار را خوش نواخته‌اند: میرزا عبدالله فراهانی، غلامحسین درویش (درویش خان)، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، نصرت ابراهیمی، یوسف فروتن، ارسلان درگاهی، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، محمدرضا لطفی.

نوازندگان چیره‌دست معاصر: حسین علیزاده، داریوش پیرکانیان، داریوش طلایی، مجید درخشانی، کیوان ساکت، کیهان کلهر، حمید متبسم، بهداد بابایی، مسعود شعاری، …